Attilio Bivetti

Nuot Nes

Attilio Bivetti

Nuot Nes

CHASA EDITURA RUMANTSCHA

Grazia fitg

SWISSLOS/ Promoziun da la cultura, Chantun Grischun

PRO HELVETIA, Fundaziun svizra per la cultura

Fundaziun Jacques Bischofberger

Banca Chantunala Grischuna

Willi Muntwyler-Stiftung

Biblioteca Engiadinaisa

Circul d’Engiadin’Ota

Vschinauncha da Segl

Lia Rumantscha

© 2014 Chasa Editura Rumantscha, Cuira

ISBN 978-3-03845-021-4
eISBN 978-3-03845-914-9

Cuntgnieu

L’aivla da l’Alp Vaüglia Sur

Abitaziuns

Il tagliafain

A l’americauna

Suot ils Chastelets

Il persic

Cucina italiana

Ün accidaint

Glossari

Nota biografica

«Ün morder davaunt güdisch nun es forsa l’unica soluziun giavüschabla.»

Nuot Nes, comissari

L’aivla da l’Alp Vaüglia Sur

Cumanzamaint avuost vain clamo il veterinari süll’Alp Vaüglia Sur, sün territori da S-chanf, ma in possess da la vschinauncha da Zuoz. Sü ot suot il Piz Murtiröl haun ils pasters chatto duos trimmas mortas. Que voul attestats dal veterinari per las sgüraunzas da quels armaints sü da la Bassa. La directiva dal veterinari es quella, ch’el suottacriva attestats be, sch’el ho vis ils armaints ed ho pudieu analiser las circunstanzas dal cas.

El as mett’in viedi cun buscha e s-charpas otas. Da Vaüglia Suot fin Vaüglia Sur drouva que ün bun auto adatto per ir giò’d via. Rivo süll’alp sur al vain incunter tuot agito il paster. El voul quinter dalum l’inter’istorgia. Il veterinari interrumpa il lamentöz dal pover Tirolais. Il prüm as vo sül lö, as stüdgia la situaziun, e pür zieva voul el udir l’opiniun dal paster. Cun que cha quel prouva repetidamaing da declarer ch’el nu saja sgüramaing na la cuolpa da quist accidaint, al stu’l der d’incler duos voutas da taschair. La chosa es delicata, perche cha’l proprietari dals armaints vess gugent dad avair ün attestat chi conferma cha las trimmas sajan mortas tres forzas natürelas, voul dir tres sajetta, crudeda da crappa, bouda, lavina. Concret: la sgüraunza da dans elementers vess da sburser las trimmas. Cha quellas sajan be güsta desch minuts davent da l’alp, pretenda il paster. Il veterinari cugnuoscha ils desch minuts da pasters e’s prepara per üna spassageda d’ün’uretta.

Rivos zieva bod ün’ura tals duos armaints fo il veterinari qualche fotografia, constatescha bgeras feridas pü u main superficielas, üngüns stizis da pail ars chaschunos da sajettas. Las duos trimmas geschan circa 30 meters suot ün spelmet. Zieva avair guardo bain es la conclusiun dal veterinari clera: las trimmas sun crudedas suringiò quel spelm. In quella stipüra e be 30 meters suot il grip nu pera que pussibel, ch’ün crap chi as vess stacho survart las vess pudidas cupper u las challer cun ün tel cuolp, ch’ellas füssan crudedas suringiò la spuonda. El nu chatta neir üngünas feridas pü agravantas. Il veterinari es uossa pront da tadler il parair dal paster, ma che chi segua es ün drama descrit cun buocha, mauns e peis. Gesticuland muossa il paster cu cha l’aivla hegia stumplo las duos trimmas suringiò il spelm. El stenda la bratscha dret our, simulescha ils girs acrobatics in quel mumaint cha quella vaiva stumplo suringiò il spelm quists duos armaints da bod sestschient kils. Il raquint da l’istorgia sensaziunela düra bod desch minuts. Che cas unic, cha’l paster ho pudieu seguir telmaing in detagl tuot la disgrazcha! A la fin da la descripziun glivra’l cun la frasa: «Per l’agir d’ün’aivluna furibunda nu po üngün fer respunsabel al paster.»

Üngün nu vaiva intaunt gieu l’intent da til inculper! Il veterinari cumainza a sfrignir e ris-cha da dir aviertamaing al paster, ch’el nu’l craja niauncha ün pled, ch’el hegia quinto la prüma manzögna già cun avrir la buocha. Ün’aivla cun ün pais viv da traunter trais e quatter kils nu bütta suringiò ün spelm a duos trimmas. Cha per da quellas invenziuns nun hegia’l üngüna incletta, disch quel stüdgio. Il paster vain sblech, el pera bod bod dad ir in svanimaint. Il fat cha qualchün nu possa e nu vöglia crajer sia teoria taunt plausibla e quinteda cun taunta persvasiun, al tuocha sül viv. La fundamainta da sia credibilited es sparida, sia basa existenziela es sfundreda, l’homet perda la controlla …

Il veterinari ho retard, sia duonna nu survain l’üsito telefon ch’el hegia glivro sia lavur. Que es fich rer ch’el nu s’annunzcha a dumander, sch’el nu saja intaunt auncha gnieu clamo per qualche cas urgiaint. Pür vers saira riva il paster da Vaüglia Sur be agitaziuns our a Zuoz tal cho d’alp, a quinter cha l’aivla hegia mazzo al veterinari sü suot il Piz Murtiröl, sper las duos trimmas. Els vaun dalum tar la pulizia, e’l paster descriva aunch’üna vouta in detagl e gesticuland, cu cha que schnuaivel utschè da rapina hegia luvo vi a que veterinariet da misers tschient kils.

La fatschenda metta in muvimaint il mecanissem üsito da pulizia in simils cas d’accidaint. Scu cha ün u l’oter s’algorda forsa, nun eira nos stedi dals ans settaunta auncha pront da’s lascher cusglier e molester per mincha tof dad experts d’utrò, uschè cha l’accidaint – cul factum da duos fracturas vi da la spina dorsela ed ün enorm s-charp da la splecha dal veterinari chi hegian mno a sieu decess – nu vain dubito. La cuolpa saja steda sainz’oter quist’aivla anguoschagiusa. La victima da l’accidaint saja sgüramaing steda dalum paraliseda e resteda sün quella spuonda. Zieva cuort mumaint saja ella alura morta, sanguineda internamaing, in consequenza da la granda perdita da saung our da quel s-charp da la splecha. Il patolog declera cha’l veterinari vaiva ün morbus pfeifferi zuppo, cha sia splecha eira tucheda da quista malatia e pericliteda da s-charper tal minim trauma, chi per üna persuna sauna nu füss prievlus.

Nuot Nes, intaunt dvanto quel criminalist legendari in nossa val, giaiva quella vouta auncha al gimnasi ed eira güsta fras-chamaing inamuro. Il pover paster intaunt es dvanto depressiv zieva quist drama. El ho banduno l’alp, perfin l’Engiadina, es turno our il Tirol sperand da’s remetter. El es però resto inter-namaing inquiet e melcuntaint, la depressiun nun es steda curabla niauncha cun agüd d’ün psichiater. Mincha di giaiva l’hom a spass, uras ed uras, apparaintamaing sainza böt, sainza mera, be sulet e bruntuland. El vaiva pers tuot sieus amihs, ils pochs confamiliers nu l’inclegiaivan pü e’l evitaivan scha mê pussibel. Es que sto ün cas u il destin cha nos pover pasteret es ieu a glivrer auncha listess utuon, sün la via maistra dadour Prad, suot üna granda Harley Davidson manascheda d’ün milliunari americaun? Duos dis zieva es il pover paster mort a l’ospidel.

Abitaziuns

Duonn’Annigna port’in stüva üna grandiusa platta cun charn secha, salsiz fat in chesa e da quella famusa liangia da fio già cotta da Reno da Pola. La platta es decoreda cun töchins da finuoch, zückets, peperuns, cucumerins ch’Annigna vaiva cot e miss l’utuon passo in üna misculaunza secreta d’aschaid. Sieu hom Giachen ho preparo ed aviert duos clochas Sfursat. Ad es miss maisa scu cha que tuocha, per buna maniera cun üna clocha ova minerela ed üna chavagnina cun paun nair. Els spettan visitas, na, els spettan ad amihs!

Giachen Alossa, ün hom da bod settaunta ans, pensiuno, eira sto contabel in üna grand’impraisa da fabrica da la val, üna persuna respetteda. Da giuven eira’l gnieu sü da Val Suot, vaiva chatto lavur in quella dita. Lo vaiva’l fat sia carriera, eira avanzo pass per pass fin a dvanter mneder da l’intrapraisa. Pochs ans zieva s’avair installo süsom la val chatta’l ad Annigna Burdun, quella vouta mussedra da scoulina. Els duos maridan, pochs ans pü tard tiran els a se la chesa paterna in vschinauncha our da l’ierta dals genituors dad Annigna. La chesa nun es fich veglia, ella es steda fabricheda al cumanzamaint da l’ultim tschientiner in quel stil pseudoengiadinais, numno Bündner Heimatstil (al scrivaunt pera quist stil ün pô copcho, ün pô da lichachül, our da la perspectiva da quel temp es el però sgüramaing dad accepter).

La chesa a la periferia dal lö es circundeda d’ün bel curtin. La stüva es üna copcha d’üna veglia stüva engiadinaisa, es però bger pü ota, pü clera e cun que main prüveda cu quellas stüvas veglias. S’inclegia cha Giachen, involvo vit’intera in chosas da fabrica, ho mantgnieu ed amegldro la substanza dal stabilimaint in möd exemplaric. Als plauns suot es la grand’abitaziun dad Annigna e Giachen, sül seguond plaun as rechatta üna bella abitaziun moderna da trais staunzas e mez, chi fin avaunt tschinch ans gniva fitteda scu abitaziun da vacanzas. Zieva la pensiun da Giachen ho eir Annigna vulieu as lascher pensiuner da sieu mister dad osp. Cha der a fit ün’abitaziun da vacanzas dumanda da qualchün conscienzchus bger ingaschamaint persunel, preschentscha, la prontezza da converser e da servir ün pô ils giasts; impü resulta bger dapü lavur da chesarina da que ch’ün craja, managia la massera.

Daspö duos ans viva ün pêrin in quella abitaziun sül seguond plaun. Que es Jessica Meierhaus da Seebach, üna giuvna e simpatica architecta püchöntsch fundamentalista (voul dir ch’ella es fich schnestra e fich verda, si’eted possa s-chüser quista macla!). Jessica es ferventa adversaria da mincha möd d’abitaziuns da vacanzas, specielmaing da quellas chi sun bod adüna vödas. Ella vuless il pü gugent transfurmer tuot las abitaziuns da la val in abitaziuns bunmarchedas per glieud chi viva e lavura cò. Da che cha’ls abitants da la regiun vessan da viver, cur cha zieva la «revoluziun d’abitaziuns» manchessan ils giasts cha nus s-chatschessans cun quel müdamaint radical, nun es propi cler. Jessica es impiegheda in ün pitschen büro d’architectura chi nu planisescha, niauncha per fich buns raps, villas e seguondas abitaziuns. (Il scrivaunt cun sieu nosch caracter pretenda cha quella glieud uschè verda tira aint be chotschas suot fattas s-chagna our da launa fileda in chesa. Uschè sun quists verds, grazcha al pizchöz permanent, consciaints da la situaziun mundiela e locala fich precara.) Il partenari da Jessica es Fabian Rosenkohl da Würenlos, ün cher giuvnet, ün pô naïv, bod auncha ün pô chindel. El es giardinier ed impiego in üna da las vschinaunchas grandas in vicinanza. Giachen es persvas cha’l pover giuvnet inamuro es absolutamaing dependent da sia cherina, e cha Jessica es la figüra dominanta e madüra dal pêr.

A s’oda il «tuc – tuc» dal pichaporta, que saron lur amihs, perche cha be ils buns amihs s’inservan da quel, tuot l’otra glieud schmacha il buttun da la sunaria electrica, chi grazcha ad üna pitschna camera muossa in suler, chi chi’d es davaunt porta. Hans e Gudrun spettan cha la porta s’evra. Ils pêrins as salüdan in möd fich cordiel, bod intim. Fin cha’ls giasts haun deposito lur giaccas e cha tuots quatter rivan in stüva, saun las duos duonnas già che cha lur iffaunts faun, tuots quatter sun intaunt maridos ed haun famiglia. Ils amihs piglian plazza a maisa, a nun es da giavüscher ch’els as tschaintan, Hans e Gudrun as saintan cò da chesa. Già avaunt 35 ans pigliaivan els a fit l’abitaziun dad Annigna e Giachen sül seguond plaun. Lur iffaunts sun circa da listess’eted e buns amihs da quels dad Annigna e Giachen. Quauntas gitas, quaunts gös in stüva dals Alossas da trid’ora haun ils giuvens – indigens e zürigais tmüchs – sus-chieu passanter in quist ravuogl. Quauntas baschattas vaivan els fat! Daspö cha’ls iffaunts nun accumpagnan pü als genituors in vacanzas, resideschan Hans e Gudrun a l’Hotel Chesa Selvana. Düraunt tuot il temp ch’els passaintan illa val, e quel es discretamaing lung, allogeschan els «cun tschinch stailas». Quella distanza nun ho turblo lur bunas relaziuns culs Alossas. Mincha vouta cha’ls amihs as rechattan in vschinauncha as mangia almain üna vouta insembel, in chesa Alossa u a l’hotel. Que do uschè bger da quinter e la cumpagnia es uschè agreabla, cha quellas tschainas düran eterniteds, a vain adüna bunura.

Hans Züzi, Zürigais da nom e da pom, ma modest, simpel, eira fin avaunt duos ans directur e parcielmaing possessur d’üna banca privata. Raps ho’l fat scu merda, nun es però adonta da que mê dvanto superbi, es resto simplamaing il Züriseebuob cun üna granda buocha, ma tuot oter cu ün blagun. Gudrun, naschida von Blauweiss, Baiuvara, es üna bella duonna, granda, chi’s preschainta fich bain. L’udind a discuorrer as bada dalum ch’ella es fich decisa, resoluta, consciainta da tuot sias qualiteds e, seguond Giachen, perfin da quellas na existentas. Adonta da que üna chera persuna, cordiela, da nos gener muntagnard, eir ils Bavarais sun ün pövel da las alps ed eir els fats our d’ün lain cun bgers nufs dürs.

«Eviva tuots trais», disch Giachen, «efifa» es la resposta dals giasts. «Quel Sforzato es üna grand’invenziun, be pcho cha vus Grischuns vais stuvieu desister da la Vuclina, que’s fess bain, scha quella tuchess tar la Svizra.» – «Be plaunet cun tia teoria, cher Hans», disch Giachen. «Scha la Vuclina füss resteda nossa, schi chi so, scha nus Grischuns füssans mê dvantos Svizzers dal 1803. Forsa vess l’istorgia piglio tuot ün’otra via, que dess üna Rezia independenta e granda, il center dal turissem, da la viticultura e da l’industria electronica da las alps, na, da tuot l’Europa.» – «Blagun», replicha Hans, «vus giressas auncha adüna cun lungias barbas grischas, s-charpas inguttedas e chotschas da pan gross da Trun, forsa dess que da vossa species be auncha qualche exempler impaglio al museum dals excess e sbagls culturels da l’umanited a Turich. Bod bod cha que am tantess da funder ün tel museum, materiel dess que in surabundanza.» – «Scha tü vainst cun auncha pü da quels argumaints, stuvains nus tuottüna puster üna barriera sül Güglia e pretender da minchün chi riva sül pass ün examen d’istorgia, üna cumprouva da bun caracter ed ün extrat dal conto bancari.»

Hans exclama riand: «Vus essas ün pövel d’egoists ed inguords, crajais dad esser perfets, bod immortels. Per esser sincer cuviss eau, e que our da spür egoissem, be ad ün da vus ch’el füss immortel, que füss Reno da Pola, per ch’el possa fer auncha ans ed annorums sia liangia da fio.» Tuots quatter rian da cour. Intaunt stu Annigna già ir in chadafö a piglier la seguonda platta da charn. Cun que cha’ls cuntschaints sun propi buns cuntschaints es quella già prepareda, Giachen evra eir auncha la seguonda butiglia d’vin, zuppeda sün la curuna da cudeschs davous las sur milli paginas (1139) dal cudesch blov schmasüro dad Artur Caflisch. La discussiun as tira a la lungia, quaunts detagls e quauntas piculezzas sun d’interess cumünaivel. Eir quista vouta quinta Hans cun superbgia da las ultimas aventüras da chatscha. Avaunt ün mais vaiva’l sajetto in Pologna ün visent da 1200 kils, cha quel saja al mumaint tal preparatur, vegna impaglio inter ed intrat ed installo a la fin tar l’entreda – voul dir sela d’entreda – da la villa cun vista vers il Säntis, situeda sün ün bel muot sur San Galla. Scu mincha prümavaira es el sto eir quist an in Namibia sün üna farm da sulvaschina. Cun que ch’el eira la vainch’evla vouta giast da chatscha tar quel farmer, ho’l pudieu luver vi ün enorm liun, vegl barac. Ma tuot las fadias per importer la pel e’l cupigliun dal liun in Svizra, per il lascher preparer cò, sajan stedas invaunas. Cha la preschentscha permanenta da la rabgia e dal mel da la splecha in Namibia, scu eir las ledschas per la protecziun da las species impedeschan da princip tels imports. Da raps nu’s discuorra, vo que tres il cho a Giachen, il visent varegia custieu taunt scu ün bel auto da classa media, il liun poch da main.

Cun tschinquaunt’ans vaiva el desistieu da la chatscha pervia dad ün defet da cour, chi l’impediva tar prestaziuns fisicas. Il meidi dal lö vaiva diagnosticho fich bain sia malatia e prescrit da piglier di per di trais guots d’ün glicosid. Cugnuschand sieu paziaint fich conscienzchus e precis ho’l cusglio quella vouta quella masdina ün pô antiqueda. Üna masdina fich efficiainta, ma na sainza ris-chs, scha qualchün nu’s tegna precis a l’ordinaziun, scu ch’el vaiva declaro. Tar Giachen nun eira il prievel cha manchess la precisiun. Cha cun glicosids saja la sgürezza terapeutica be tar ün factur da circa quatter, cun masdinas modernas pelpü tar dapü cu trenta. Scha Giachen vess uossa piglio dudesch guots al di invezza da trais, vess el pudieu avair grands problem da sandet, forsa perfin murir. Tar üna qualunque masdina moderna as possa maglier bod trenta voutas da memma, cha’l dan saja auncha reparabel. Daspö cha Giachen piglia quist medicamaint, nu cugnuoscha’l pü deblezzas tar prestaziuns corporelas. Il saun güdizi però vaiva lascho madürer la decisiun dad ir be auncha a pas-cher, e na pü a chatscha. Be d’incuort ho sieu meidi rimplazzo ils guots da glicosids cun üna masdina moderna, cun main ris-ch e cun almain listessa efficacited. Giachen nun ho bado differenza in müdand medicamaint e quinta riand, cha uossa possa’l dvanter babuin e perfin dement, sainza cha saja prievel ch’el as mazza cun sieus guots antiquos.

A vo vers l’üna, la seguonda Sfursat es già bod vöda, e la discussiun staliva, nu scuorra pü. Dandettamaing dvainta Hans fich serius: «Nos proget da fabricher üna chesa in vos curtin es pront. Eau m’impais cha’l predsch fixo pel meter quadrat dal terrain vela aunch’adüna?» Giachen approuva. «Aunz cu’s musser ils plauns sun eau sto her cun mieu architect, il cuntschaint Bos-cher no da la Grand Bretagna, sün vschinauncha. Il president, il capo dal decasteri da fabrica, il cusglieder da fabrica e perfin il chanzlist eiran preschaints, tuots fich gentils, cun granda pazienzcha per tadler las explicaziuns da Bos-cher. Qualche remarchas da s’adatter meglder a la substanza da las fabricas existentas a l’ur dal center istoric da la vschinauncha haun pudieu persvader a nos architect, e perfin eau poss aderir a quels giavüschs. Ma in duos chosas sun tuots quatter ourdvart testards, que sun la contingentaziun e las uschedittas prümas abitaziuns. Tuot ils argumaints scorts da Bos-cher e da me nun haun purto ünguotta, ledscha saja ledscha, ho dit quel president borno. Il vice ho be rendieu attent cha nus vöglians qualchosa da la vschinauncha, e na la vschinauncha da nus. Eau d’he replicho, cha la vschinauncha saja ün’instituziun chi porta prestaziuns ed hegia da promouver ils interess dal singul abitant. Impreschiuno nu d’he eau ad üngün da tuots quatter.

Il president ho dit: ‹La vschinauncha es sainz’oter serviziaivla, fintaunt ch’ün voul chosas absolutamaing leghelas, per oters trüchs nu’s ho però üngün’incletta! Cun que cha in nossa val peran da quinter be ils milliuns, e cha mincha crösus craja cha cun sieus rappuns as possa’l praster excepziuns, ch’el saja ün bainfattur per la vschinauncha, evra mincha excepziun fatta pregüdizis cun consequenzas fatelas. Bod mincha di as es confrunto cun quella problematica. Quistas banadidas excepziuns sun fich dischagreablas pels respunsabels, pregüdicantas e perque dad eviter absolutamaing.›

Politikers uschè fundamentalists, na testards, scu cò nu d’he eau auncha chatto inüngür. Perfin tar la realisaziun da mia pitschna villa vers l’Appenzell s’ho pudieu fer stravair – cun avuonda öli – ün trajer per ün duer, e quels da la cited cun la bindera verd’ed alva sun cuntschaints dad esser auncha pü precis cu’ls Tudas-chs dal nord. Dit cuort, per motiv da contingentaziun suos-ch eau cumanzer a fabricher pür in trais ans, e 80 m² stöglian esser prüma abitaziun in mia chesa nouva, sainza nun avair mê la pussibilted da cumprer our quist agravi suot mieu egen tet. Mia chesa nu saro suot quistas circunstanzas insè mê vairamaing mia, sch’ün so che cha voul dir possess privat in sen stret e güst. Per me es que ün’expropriaziun! Eau d’he perfin proponieu da cumprer da l’otra vart da la vschinauncha üna seguonda abitaziun da ca. 80 m² e da la transfurmer in üna prüma abitaziun, la quela eau dess a fit ad ün indigen u laschess ster lo a mieu abiedi pü vegl, chi in pochs ans cumanzaro a stüdger fisica al politecnicum. Scu sün cumand haun tuots quatter squasso il cho: ‹Chosas illeghelas per nus da la vschinauncha.› Perfin Bos-cher, ün hom chi ho propi vis tuot il muond, s’ho rasegno ed ho marmugno in giand our da porta: ‹Quels sun bluords.›

L’unica glüschina flaivla al orizont ho impizzo il chanzlist, Clo Conscienzcha, chi ho rendieu attent – tgnand il daint musseder dret sü – ch’el nu possa imprometter ünguotta, ma cha sün surfatschas localmaing definidas as possa transporter la quota da prüma abitaziun sün ün’otra chesa in fabrica, cun la cundiziun cha vegna fabricho al listess mumaint. In cas fich particulers hegia il cussagl già admiss üna tela transacziun, perfin in transportand la prüma abitaziun sün üna chesa existenta, situeda sün la listessa parcella. Seguond il custab da la ledscha saja que problematic, eir scha que füss radschunaivel, ma la prüma excepziun saja fatta, uschè cha’s dependess dal good will dal cussagl. Ün dret per üna simila decisiun nu’s hegia. Ils oters trais nun haun reagieu sün que, uschè cha’s pudess interpreter que scu tschegn positiv.

Uossa, cher Giachen, chera Annigna, nu füssas vus pronts da ceder la liberted da sfrüt da voss’abitaziun sül seguond plaun ed agraver vossa chesa cun la servitut da prüm’abitaziun? L’abitaziun surpassa cun 92 meters quels 80 vulieus. Uschè füssans nus patruns da nossa chesa. A reguard la funcziun vais vus cun voss giuvens fittadins già hoz üna prüm’abitaziun, uschè cha insè nu perdessas ünguotta. Eau m’he infurmo ün pô da cò e da lo, e mieu fiduziari e cusglieder giuridic illa regiun, Gian Confus, ho eruieu ün miel las valuors da prümas e seguondas abitaziuns. Zieva tuot quistas ponderaziuns – fand adöver dal bonus da vegls amihs – as offrissans nus ün mez milliun per l’agravi. Cun que cha noss’amicizcha es da lungia düreda, pudess eau sburser auncha ün oter mez milliun our da la chascha da porto, quel però sainza palperis, sainza manzuner il fat al telefon etc. Che crajais?»

Annigna fo ögliuns, üna fatscha imbarrazzeda ed a vo bun lönch fin ch’ella chatta ils pleds. «Cò stust tü Giachen decider, per dir la vardet nu d’he eau niauncha inclet l’intera fatschenda.» Giachen es sblech scu ün pez. Eir el stu pudair piglier fled per ponderer ed alura: «Taidla, mieu cher Hans, da la prüma offerta as pudess discuter, eau nu vögl excluder ch’eau dschess da schi. La seguonda part da tia offerta es absolutamaing indiscutabla. Eau m’he sfadio vit’intera dad esser ün hom correct e sincer, da nun imbruglier. Eir sch’eau sun uossa pensiuno nu d’he eau intenziun da cruder dal char. Tar ün bun contabel do que be nair ed alv, tar vus bankiers auncha divers grischs, pü s-chürs e pü clers. S-chüsa, in chosas da raps es per me grisch sinonim per nair.» – «Eau incleg», disch Hans, «eau m’he impisso cha tü pudessast reagir uschè, eau vess gieu da’t cugnuoscher e taschair. Mi’offerta maximela: settschientmilli leghels.»

Giachen imprometta auncha üna vouta da vulair ponderer bain, ma ch’el drouva ün pêr dis per fer que. Dandettamaing pera d’esser gnieu l’inviern in stüva. La discussiun es tschuncha, las fatschas peran da tschaira. Ils duos giasts staun sü per ir, giavüschan buna not, las massellas chi’s tuochan trais voutas cun piglier cumgio sun fraidas, la cordialited d’avaunt tschinch uras es davent. Ils amihs s’instradeschan vers la Chesa Selvana.

Annigna e Giachen nun haun serro ögl quella not. Discurrieu haun els poch, s’haun be vouts da schnestra a dretta e da dretta a schnestra. Vers bunura ho almain Annigna chatto ün pô sön. Per nu sdasder a sia duonna sto Giachen sü, cumainza a skizzer soluziuns da sfrüt pussiblas da lur chesa cun u sainza prüm’abitaziun. Lur duos figls vivan giò la Bassa, vegnan displaschaivelmaing da rer in visita culs abiedis. Che plaschair per la nona, scha gnissan pü suvenz! Ma ils duos giuvens sun in ün’eted cha minchün stu esser pront da lavurer dapü cu 40 uras e cò e lo eir la sanda, sch’el voul fer carriera. Ambizius ed intelligiaints sun tuots duos. Però in ün pêr ans, cun ün pô furtüna, uschè craja Giachen, tschantaron las trais generaziuns pü suvenz insembel. Scha riva hoz üna da las famiglias dals figls, staun a disposiziun duos staunzas da durmir per giasts, la stüva cumünaivla, e «pensiun cumpletta». Annigna cuschina cun gust per tuot la famiglia, e pel mumaint es cò plazza per tuots. Che però scha’ls duos vegliets ün di nu sun pü e tuottas duos famiglias giuvnas vulessan gnir in vacanzas, natürelmaing tuottas duos da Nadel?

Cun lur misters fich qualifichos es que poch prubabel ch’ün dals duos figls chatta mê üna plazza adequata in Engiadina, voul dir cha’s druvess abitaziuns sainza agravis. Sch’eau ced il dret da seguond’abitaziun a Hans, schi po surpiglier be ün dals figls la chesa paterna. A posseder hoz cò üna chesa nu’s stuvess la vender sainza necessited, neir per fich bgers raps, e neir parzielmaing. Que ho do da quels chi haun fat quell’experienza e chi, zieva avair vendieu la chesa paterna, haun tschercho poch pü tard invaun darcho ün’abitaziun u chesa ad ün predsch radschunaivel. Giachen prepara la culazchun per las nouv, clama a sia duonna, ed intaunt ch’els mangian declera’l sieus impissamaints madüros vers bunura. Annigna taidla attentamaing e conferma a la fin dal lung referat, poch tipic per Giachen, ch’el hegia radschun, cha la pêsch in famiglia vela dapü cu ils raps e l’amicizcha da Hans e Gudrun. Scha’ls Züzis sajan propi vairs amihs, supportaregia lur amicizcha eir üna strasora fundamentela scu quella da la saira aunz ed ün decis «na» a lur dumanda.

Giachen es ün hom dals fats, e sch’üna decisiun es tratta zieva avair pondero la chosa a fuonz, stöglian seguir las consequenzas reelas. El tschercha a Hans e Gudrun e’ls chatta a l’hotel, güsta pronts per partir in Vuclina a cumprer Sforzato. La ceremonia dals salüds es pü sumgiainta al cumgio cu al revair cordiel da la saira aunz. In tuotta calma motivescha Giachen sieu puonch da vista e declera cha la conclusiun saja definitiva per Annigna e per el. Hans cugnuoscha a Giachen ed es insè consciaint cha nu’s pudaro müder sia ideja. El prouva almain da declarer, cha cun quels settschientmilli francs as pudess cumprer in vschinauncha ün’otra seguonda abitaziun. «Mieu cher Hans», disch Giachen, «grazcha all’infurmaziun da Gian Confus hest tü her pretais dad esser al curraint dal marcho. Tias infurmaziuns nu sun sufficiaintas. Cun quella munaida nu chattast tü, scha insomma la chattast, üngüna seguonda abitaziun da trais staunzas e mez. E nu schmancher, quellas banadidas abitaziuns in chesas cun proprieted da plauns chaschunan cuosts administrativs e da mantegnimaint exorbitants, cha’l singul stu accepter incuntestabelmaing. Quell’invenziun da la proprieted da plauns nun es steda be positiva. Que’m displescha fich.» Hans müda culur, survain la testa cotschna e disch cun tun bod arrogant: «Insè hest tü impromiss her saira da ceder. Eir il pled a buocha po esser ün contrat. Eau am saint sfurzo da passer pled in chosa cun mieu amih, il cuntschaint professer da dret Paul Nobile.»

Giachen ho difficulted da’s redscher. Tuot che ch’el balbagia es: «Sün quista basa nu varons nus pü bger da’ns dir. A gnaro scrit taunt dapü. Eau am dustaro, e scha que fo dabsögn vögl eau defender mieus drets, eir scha nu d’he üna chascha da porto scu tü, bankier innozaint.» Sainza salüd parta Giachen, as ferma vi da la bar a pajer sieu cafè e sparescha cun pass svelt e decis.

Chargio d’emoziuns nun è’l bun dad ir directamaing a chesa. Her crajaiva’l auncha dad avair in Hans ün bun amih, hoz es l’amih pers e l’imnatscha perfin da gnir cun ün giurist, professer da dret a l’universited. Que nun es be per cas, cha Giachen cugnuoscha il nom da Nobile our dals fögls d’economia da giazettas svizras importantas. Quel furbazzun ho aint sias griflas dapertuot, inua cha que vo per grands affers e cur cha’ls argumaints d’üna vart sun brav falambers. Giachen fo il giret intuorn la plazza da sport e’s ferma cunter mincha adüs a baiver ün aperitiv. Na üna biera, na’l magölin alv, na na, Giachen drouva hoz ün cognac dobel.

Cuort aunz las dudesch s’evra l’üsch da chadafö, Annigna guarda be buonder, nu flippa vzand la fatscha sombra da sieu hom. La buoglia d’ardöffels cun ossobuco alla milanese al fo gnir normelmaing l’ov’in buocha. Adonta dal gianter da festa per ün di normel al pera que da manger chartun. Apaina cha sieu plat es vöd, do’l ün suspir e quinta ad Annigna da sieu inscunter cun Hans. Annigna gratulescha a sieu hom per sieu agir pondero. Insè saja Hans cun sia imnatscha ingüstificheda bravamaing agressiv. Cha ella hegia bavieu her saira bger main Sforzato cu’ls oters e possa declarer cun persvasiun, cha impromischiuns nun hegia Giachen fat üngünas. Per ella saja la chosa evasa. Giachen vezza la situaziun ün pô pü complexa. El suppuona cha Hans e sieu professer pudessan construir ün scenari malign cunter ils duos simpels muntagnards, nomnos in slang da proprietaris da villas ils Zipfelkappeheinis.

Giachen s’inclegia bain cul chanzlist, ün hom prudaint, precis, correct. El il chatta vi pel zievamezdi aint illa seletta da la chesa cumünela e dumanda da pudair passer pled. Ils duos homens discutan il problem e Clo Conscienzcha managia ch’ün contrat stöglia gnir stipulo in scrit, u alura a buocha; a stöglia gnir formulo cler e net da che cha vain decis, e cha tuots duos partecipos vessan da confermer ch’els managian cun quista cunvegna precis listessa chosa. Tar la cumpra d’üna vacha per exaimpel as do il maun cur cha vendeder e cumpreder s’haun cunvgnieus, forsa agiundschan els il pled «que vela». Cha la sair’aunz eira la situaziun bain bger main clera. «Nu tmair memma, quel prouva be da blagher cun sieu professer. Quella vuolp d’ün advocat nu’s voul sgüramaing na arder las piclas per telas piculezzas melsgüras. Quel tschercha preja grassa e consistenta, sajast calm», disch Clo. Giachen vo tuot schligerieu vers chesa. A tschaina gusta perfin ün da lur simpels salsizs fats in chesa e’l chaschöl d’alp cun ün u duos magölets vuclina scu ün past festiv.

Zieva tschaina sun annunzchos ils duos fittadins dal seguond plaun per üna tazza cafè ed ün töch tuorta da nusch dad Annigna. Il pêr pensiuno gioda las frequaintas discussiuns cun quists duos giuvens svaglios, critics invers nossa societed, qualche voutas in chosas d’economia ün pô naïvs. Ma las idejas da la giuventüna e’ls rapports da la vita da minchadi, da glieud involveda i’l muond da la lavur, daun ad Annigna e Giachen il sentimaint da pudair der ün tschüt vers l’actualited e la realted.

Già a las set e mez staun ils duos giuvens davaunt porta. Cafè e tuorta sun pronts sün maisa. Insembel vain giodieu il dessert da dumengia, offert zieva ün solit di da lavur, ün lündeschdi. Bain svelt vo la discussiun vers il tema predilet da Jessica, las seguondas abitaziuns. Ella as s-choda cun declarer l’ingüstia da nossa societed, cha hozindi nu’s vegna a bröch niauncha cun üna peja per lavur qualificheda. Absolutamaing persvasa managia la giuvna architecta: «Il stedi stu güder a quels cun main pussibilteds finanzielas. Cò illa regiun as stu construir sfurzedamaing abitaziuns favuraivlas e reservedas als indigens. Già divers giuvens sun pronts da sustgnair mia iniziativa chi scumanda da construir seguondas abitaziuns, da quellas and vains già da memma! Eir las abitaziuns existentas chi nu vegnan fittedas inavaunt regulermaing ad esters, stuvessan dvanter infra tschinch ans prümas abitaziuns.» Fabian surria, guarda superbi sün Jessica, fo üna fatscha scu ün chi craja dad esser dapü e disch scu pled finel cha sia cherina hegia plainamaing radschun.

Giachen, il senior bainquaunt pü modero, ho grand’incletta pels argumaints da la giuvna architecta. Ün pêr chosas stu’l però relativer e disch: «Mia chera Jessica, tias abitaziuns favuraivlas per indigens cha nus vessans da construir, quaunt crajast tü ch’üna da quellas custess, sainza quinter il terrain? Quatter staunzas e mez, tü chi est dal mister, quaunt velan ellas?» – «Il pü da tuot quattertschientmilli francs», es la resposta. Giachen declera cha in quel clima, cun las prescripziuns dad energia e cul standard dad indrizs cha minchün pretenda hoz, nu’s possa pü realiser üna tela abitaziun suot, dit poch, settschientmilli francs. Quella custess alura, sainza quinter il terrain, pü cu duamilli francs al mais. «Ün tel fit po pajer be qualchün chi guadagna sesmilli francs al mais. La dumanda, chi chi surpiglia ils cuosts pel terrain, nu füss auncha scholta cun quel fit.»

La giuvna: «Eir duamilli francs al mais sun memma, cò stu que der terrain public chi nu vain miss in quint. Impü sun tieus quatter pertschient da l’investiziun scu basa per il fit memma ots.» Giachen: «E tü chi vulessast egualited per tuots, perche stu quel chi abita in ün’abitaziun construida sün basa privata alura pajer dapü fit? Es que güst? Chi fo la selecziun dals inquilins da las abitaziuns uschedit subvenziunedas, in posses dal maun public? Chi peja ils deficits, voul dir il mantegnimaint da quellas abitaziuns na gnieu calculo grazcha al fit pü bass, manipulo? Ils pejaimpostas, nus tuots? Ti’ideja, da lascher construir in avegnir be pü prümas abitaziuns, pera a prüma vista radschunaivla, pudess però blocker cumplettamaing la surfabricaziun da parcellas da fabrica in possess privat.

Ün privat piglia raps in maun be per qualchosa chi imprometta eir üna tscherta rendita. Tieus quints as basan tuots sün perditas u sün subvenziuns mê impromissas d’üngün. La buna ideja d’ün stedi chi fo tuot es güsta, fintaunt cha’s po mundscher quels chi pejan impostas. Cun fabricher damain, transfurmand seguondas abitaziuns in prümas e cun spedir tuot ils benestants staliva plaun plaunet la funtauna dal stedi. Üna spungia secha poust tü strucler scu cha tü voust, ova nu guotta our da tieu puogn. Oter scenari: nossa chesa, in terza generaziun in proprieted da famiglia, nun ho üngüns agravis in merit. Que’m pera be leghel cha noss iffaunts la possan giodair, eir sch’els nun haun ne domicil in vschinauncha ne lavur illa regiun. Eau am dustess cun mauns e peis cunter mincha möd d’expropriaziun indirecta.

Mia buna matta, a saro dad agir in möd pü modero. Eau sun d’accord, que voul müdamaints, que voul tscherts agüds, ma nu schmancher, in nos löet do que passa tschient prümas abitaziuns pajablas, stedas subvenziunedas tres la vendita da las seguondas abitaziuns, pü cheras. Quellas staun a disposiziun a glieud chi viva e lavura cò. Sün bundant settschient abitants es que üna quantited remarchabla. La vschinauncha prevezza d’and fabricher sün sieu terrain püssas otras, eir cò ün pitschen progress. Cuntantè’s cun la realted, amegldrè la situaziun in möd positiv, in pitschens pass, e nu fè la revoluziun cumpletta. Cu dschais vus Alemans: ‹Lieber den Spatz in der Hand als die Taube auf dem Dach.› Voss’ideja, da transfurmer abitaziuns neutrelas infra tschinch ans in prümas abitaziuns, pudess chaschuner in üna prüma fasa problems acuts. La reacziun sün quista disposiziun pudess esser tar ün u l’oter proprietari da chesas pü veglias la seguainta: eau vögl impedir cha mia chesa porta l’agravi da prüm’abitaziun. Perque dun eau la desditta a vus duos, fit darcho l’abitaziun sur scu abitaziun da vacanzas. Noss’abitaziun fit eau inavaunt scu abitaziun da vacanzas a noss figls ad ün fit simbolic e nus duos giains a ster pro forma süll’acla. Resultat: main abitaziuns libras per glieud da cò, main impostas, duos abitaziuns da vacanzas dapü.»

La giuvna inclegia ils argumaints bain ponderos da l’hom, ma tuot vo memma plaun: «Tü cun tia chesa chi sto, voul dir cul cac in chotscha, hest bun spüzzir. Ün da nus nun ho ünguott’oter cu da pajer fits exageros, ed uschè nu varo ün da nus mê egna chesa.» Giachen: «Mia chera, neir nossa chesa nu vains nus survgnieu da regal. Trais quarts da la valur da stima vains nus stuvieu pajer our a Natalin, Gian e Samuel, ils frers dad Annigna. Eau nu suos-ch niauncha manzuner la summa cha tuot las renovaziuns haun custieu. Calculand tuot ans cuosta nossa chesa dapü cu ün fit teoretic d’üna simila chesa. Impü pajains nus uossa da vegliets impostas per la valur da nossa sainza dubi bella e spaziusa abitaziun, scu scha’l fit teoretic füss üna entreda veritabla. Eir nus vains ans ed annorums stuvieu straundscher la tschinta per pudair tgnair la chesa paterna. Ed uossa cha nus essans vegls e vivains d’üna pensiunetta, ans calculeschan quels da las impostas entredas supplementeras teoreticas da circa 30% da la pensiun cha nus survgnins, que scu fit per noss’abitaziun ill’egna chesa, pajeda cun raps, pels quêls nus vains già pajo impostas persunelas. Es que güst cha quel chi’s sfadia, ris-cha e spargna vegna chastio in quist möd? Que es fich umaun cha minchün craja cha l’oter hegia la cucagna.» Jessica nun es taunt persvasa.