Oscar Peer

La rumur
dal flüm

Grazia fitg

SWISSLOS/Promoziun da la cultura, Chantun Grischun

Fundaziun Jacques Bischofberger

Biblioteca Engiadinaisa

© 2011 Chasa Editura Rumantscha, Cuira

eISBN 978-3-03845-919-4

La rumur dal flüm

I   Carolina, ün prolog

Daspö lönch nu vaiva plü vis la prüma dmura da mia vita, nu vess in fuond neir ingün motiv da gnir qua in visita, davo tants ons. Che fetscha a Carolina? Eu vegn sü bod be per cas, sainza aspettativas. I nun es bler da verer in ün lö uschè solitari; quia l’Engiadina as zoppa, quia nun han pitturà ne Giacometti ne Segantini.

Carolina es unicamaing üna staziun da la Retica, tschinch kilometers sur Zernez, tschinch suot Cinuoschel. In fuond be üna staziun da cruschadas immez il god, duos binaris sün glera brünainta, quatter chasas da seria per impiegats, oramai na plü abitadas; uossa sta qua be ün alternativ, ed ils blers trens passan sainz’as fermar. D’alchvarts ün bügl süt oura e cupichà da la vart, ourasom l’areal ün magazin per material ed üsaglias, e güsta davovart ün’enorma chavorgia, ün grond viaduct. Dal rest intuorn ed intuorn unicamaing god.

Inchün ha dit chi nu saja cusgliabel da tuornar inavo al lö da l’aigna infanzia. Forsa vaiva’l radschun; ün revair, quai savaina, ans po render dischillus, perche cha tant s’ha intant müdà, la cuntrada dadoura e la cuntrada dadaint – tü est il medem ed est tuottüna ün oter. L’infanzia, chi d’eira amo ün’impromischiun, as perda lontana in ün muond da sömmi, e la vita chi’d es gnüda davo ans para fragmentarica, manchantada, plain cuntradicziuns. Ingio as zoppa il sen da la vita, ingioa la furtüna aspettada? Sast chi cha tü est stat e chi cha tü vessast pudü esser?

Cun l’auto nu’s poja ir fin sü pro las chasas, id es da parcar giò pro’l stradun, ingio chi d’eira quella jà amo üna punt da lain, cun tet, tramamainta, odur da puolvra e chavallinas. Ma la senda sur la riva es amo qua. In ün lö grippa perpendiculara be güsta sur l’En, ningüna saiv. Quia las mattas grondas am pigliaivan pel man; il precipizi am faiva talmaing impreschiun, cha la not m’insömgiaiva: eu crodaiva giò da l’ot vers il flüm, suot mai il movimaint dad uondas blauas, i’s sentiva üna tscherta sguozcha, mez temma, mez fingià il sentimaint chi füss forsa be ün sömmi e cha inchün am tgnarà in sia bratscha.

Eu riv pro la Val Tantermozza, eu m’ardüj sur l’aual via, sur crappa e glera; la bouda vain qua amo adüna. Plü amunt as vezza il viaduct da la viafier, ün truoi maina sü tras il god. D’alchvarts amo adüna quel lajet nair, üna chalchera scrodada, lura plümatschs da müs-chel, fluors dad erica tanter pins e tieus. Il tschübel d’ün tren rebomba tras il god, lura passa’l qua sü sur la punt via, vaguns cotschens sco sainza pais. Natüral, alch simil nun es gnanca zich insolit – üna chavorgia, ün viaduct, ün tren chi svanischa davo la bos-cha… Sentimaints nu’s poja reprodüer. La magïa, quella sentiva dad uffant.

E finalmaing il clerai da Carolina. Nossa chasa e quella dals vaschins güsta giosom la scarpada da la viafier, tuottas duos serradas. Serrats eir ils uschöls, intuorn ed intuorn gnanc’orma, be ün zich tschüvlöz d’utschels.

Eu am tschaint suot la suosta davant l’entrada, mez a la sumbriva. Id es bell’ora, ün avantmezdi d’avuost. La plazza davant chasa, circundada d’ün mür, es sco dvantada plü pitschna – d’uffant am paraiv’la plü gronda. Uossa chi nun es qua plü ningün, s’ha’la transfuormada in prà; plü ningüna taglioula da bap, ningüna sgür, ningün mantun laina. Inchün sto avair sejà avant pac, vi pro’l mür üna runa brüna, i savura d’erba marscha. Dal prà suotvart maina sü quella s-chaletta da crap. Eu m’imagin co ch’eu, cun duos ons, gniva sü da quia, pigliond ün s-chalin la jada; forsa cha la porta es averta, tant chi’s vezza aint in piertan, forsa eir la chadafö, la siluetta da mamma. Minchatant gniv’la oura a verer ch’eu saja amo qua. Sch’eu nu d’eira d’intuorn, am clomaiv’la dadotezzas, però nöglia cun meis prenom, dimpersè cun ün nom inventà davopro, nempe „Kini!” E sch’eu nu reagiva: „Kiiinii!“, quai chi’s dudiva eir da dalöntsch. Suvent fradgliuns e cumpogns am dschaivan eir Kini, tant cha planet n’haja svessa cret ch’eu n’haja nom uschena.

Eu vez co cha bap vain cun pass energic giò da la senda da staziun. El d’eira pro la gruppa dals ’grampers’ ed a listess temp guardalingia. El vaiva üna chapütscha da servezzan cun sü tscherts custabs, suvent eir ün clap blusa blaua, sco üna chamischa da not; minchatant tilla rodlaiva’l sü, tilla fixond suot la tschinta. Bap d’eira da statura mezdana, vaiva üna testa marcanta, chavels s-chürs ed ün pa ritschats, ün ter nas aquilin e l’ögliada d’ün hom cun energia. Mamma d’eira circa da sia grondezza, paraiva però plü gronda e plü venerabla, forsa causa seis büschmaint da duonna, obain causa üna tscherta dignità da sa preschentscha. Eir ella vaiva chavels nairs, petnats inavo e liats in ün cop, üna bella duonna cun ögls blau grischs ed üna fatscha averta.

A mai nu’m d’eira listess chenün dad els chi’m tgnaiva sün bratsch. Pro mamma am sentiva bain, sia bratscha d’eira ferma e lomma; pro bap am disturbaiva la dürezza da sias tschattas, tuot tenor eir il schnuz e la chadaina da l’ura.

Vers saira giaiva’l sün controlla, passond casü sur il viaduct via. Las duos banderas da signal, plajadas in ün futtaral, portaiva’l sülla spadla sco ün schluppet, in man la glüm da carbid. Mamma am pigliaiva sün bratsch, driviva la fanestra e clomaiva „Huhuu!“. El as fermaiva, fond chau cun ün bratsch. Minchatant portaiva’l eir là quella blusa blaua chi svolazzaiva – lura am paraiva adüna ch’el pudess ir cul vent. Sül far not d’eira’l darcheu a chasa. Davo tschaina sunaiva’l suvent l’orgel da man, ün cun üna pruna büttels, ün clap instrumaint chi til tendschaiva fin sü pro’l mintun.

Tschellas duos chasas as rechattan sül trassè plü ot, üna dad ellas d’eira la staziun; ma oramai da quia nu’s vezza bod plü, siond cha la scarpada es creschüda aint, üna spessadüra da giuvens pins e larschs. Da plü bod as vezzaiva las duos chasas, ingio chi staivan ils Kochs ed ils Müllers; ils Kochs cun desch, ils Müllers cun dudesch uffants; i’s vezzaiva mantuns laina, alch vagun da marchanzia, üna spizzada, üna corda da metter a süar, sventulöz da chamischas e da chotschas suot, ün chamin cun füm.

D’instà, cun verd e sulai e tschüvlöz d’utschels, as d’eira circundà da prüvadentscha. Però d’inviern d’eira tuot müdà. Coura las naiveras, bod plü ningüna senda, il god somber e silenzius, la bos-cha durmiva suot plümatschs albs. La daman, cur cha mamma staiva cun mai sün bratsch pro la fnestra, d’eiran là sü ils scolars, spettond il tren vers Zernez, ün tröppet da var traidesch mats e mattas, cun tas-cha da scoula, pullover gross e chapütscha da lana. I’s vezzaiva a Koch, il cheu d’staziun, ün homet pitschen, co ch’el tgnaiva sü la paluotta da signal, il maschinist pro la fnestra da sa locomotiva, vi dals fils ün pêr sflomgiadas blauas. E cur cha’l tren d’eira davent, darcheu il god, la suldüm, silenzi d’inviern.

A mezdi ils scolars nu gnivan a chasa. Ils Kochs e meis fradgliuns mangiaivan pro paraints o cuntschaints; ils Müllers, quels da la famiglia gronda, surgnivan lur giantar a la staziun, e quai aint illa suosta da la marchanzia. Lur mamma surdaiva al conductur ün chavogn cul mangiar, a Zernez gniva quel surdat al cheu d’staziun, chi til tgnaiva in seis büro chod, fin cha a mezdi Müllerets cumparivan. La sala d’aspet nu gniva pürmassa in dumonda sco restorant, tant chi stuvaivan mangiar illa remisa fraida.

Qua süsom la scarpada il magazin da s-cherpa ed üsaglias, üna baita da lain cun tet da ruina, ingio cha meis genituors vaivan quella jada dat ricover ad ün incuntschaint. Üna saira tard, güsta chi voulan ir a durmir, schi inchün clocca sün fnestra. I van oura. Davant porta es qua ün hom cun vesti sdratschà, cun pel brüna, chavels ritschats ed üna fatscha da razza estra. El disch alch in üna lingua incuntschainta. Finalmaing til laschna gnir aint, van cun el in chadafö. Mamma metta sün maisa alch da mangiar, s-choda ün zich cafè. El para mez mort d’fom, el mangia pan e chaschöl, ma el nu sa co chi’s stricha painch sül pan. Bap til piglia il curtè our da man e fa per el – eu m’imagin in möd energic, sco tuot quai ch’el fa. L’ester guarda. El ha lefs gross, ögls brüns d’üna glüschur febrila. El piglia la suonda e mangia, cun üna leiva tremblaröla dal man, el disch alch chi voul forsa dir grazcha. Natüralmaing gnanc’idea da tudais-ch o rumantsch, el squassa be il cheu. Bap prouva cun quel zich frances da la scoula secundara, e là para’l da reagir, sco sch’el vess eir fingià dudi alch simil. Sia aigna lingua tuna da quai gruoglia, el declera qualchosa, disegnond cul daint sün maisa. Meis genituors inclegian be ün pêr noms – Casablanca, Tunis, Italie, Triest – forsa indizis da seis viadi. Mamma dumonda a bap scha quai nu pudess esser ün Arab, tuot tenor ün fügitiv. Cur chi discuorran insembel suot vusch, tils guarda’l cun tschera malsfiduossa. Lura disch el amo: „Deserteur – deserteur Francia.”

I decidan da til laschar durmir sül magazin. Mamma vaiva pensà a la cuotscha aint in stüva, ma bap nun ha vuglü – i nu’s po mai savair. L’hom ha aint be sdratscha e sandalas, mamma es ida per s-charpas ed ün pêr chotschas veglias, chi sun ün paet massa cuortas, ma las s-charpas van be precis. El surria, el ha bels daints albs. Las chotschas, amo quellas da la recruta da bap, pudess el sacrifichar, ma las s-charpas, quellas sun amo bunas, s-charpas da muntogna cun soulas da gomma, til dana be güsta per quista saira, perche cha coura plouva. I prouvan da til far incleger cun gests ed ün pa frances. El dà dal cheu. Bap va cun el our d’chasa, til maina sü da la scarpada. El ha cun sai sia glüm da carbid e duos cuertas da lana. Aint il magazin muossa’l ün chantun, ingio ch’el po durmir. Cur ch’el es tuornà aval, ha mamma pront üna buscha cun aint ün pa proviant, uschè ch’el sto ir sü amo üna jada. Dal rest sun eir amo qua las sandalas. El piglia cun sai eir quellas, va darcheu sü, driva planin l’üsch, dozond sü la glüm. L’hom es fingià in sias duos cuertas, immovibel aint il mez s-chür. Tuot tenor dorma’l fingià.

Tuornà aval, as fa bap pisser pervi da sas s-charpas. I’s vess tantüna pudü dar eir quellas veglias. El discuorra da quai amo in let, gess forsa sü amo’na jada, però mamma manaja cha uossa nu possa’l plü disturbar, cha quel pover diavel sarà sgüra stanguel mort.

La daman davo vers las ses, cur cha bap, avant co ir sün controlla, dà ün cuc aint il magazin, es l’ester svani. Forsa ha’l gnü temma da la pulizia. Las duos cuertas, plajadas insembel, ha’l miss sün üna chaista, la buscha e las s-charpas sun davent. Amo quel di s’haja chattà sülla lingia, in vicinanza da Bever, ün hom malamaing blessà, chi han lura manà a l’ospidal da Samedan. Sco chi’s ha pudü eruir davopro, as vaiva l’hom zoppà suot ün vagun, tanter roudas e stangas da fier, d’eira rivà sainza bigliet fin in Engiadin’Ota, e lura, per ün motiv o tschel, crodà giò sül binari. Il di davo ha bap stuvü ir sü Samedan, per til identifichar. A l’ospidal d’eiran duos pulizists dal chantun, el tils ha quintà quai ch’el savaiva. I til han manà in üna stanza, ingio cha’l feri as rechattaiva in ün let. Id han dumandà scha quai saja quel. Bap til ha cugnuschü be subit, schabain ch’el d’eira faschà vi da bratscha e cheu, ma i’s vezzaiva ün toc da sa fatscha, sia pel brüna, seis ögls brüns cun quella glüschur da desert, chi til guardaivan cun üna singulara quietezza. El marmuognaiva alch pleds. Id han dumandà a bap che ch’el haja dit. „Eu pens alch in arab.” – „Schi co in arab?“ – „Perche ch’el ans vaiva dit alch da Tunis e Casablanca – quai es tantüna là giò…“

I staivan intuorn quist let, as dumandond schi dess inchün chi savess arab, forsa alch professer da Zuoz o ün giast da San Murezzan. Ün dals pulizists faiva notizchas. Bap ha dat ün sguard intuorn sai. La buscha nu d’eira quia, quella sarà forsa restada sülla lingia; ma in ün chantun, sün üna sopcha, ha’l vis sias chotschas verdas da militar, e dasper la sopcha sias s-charpas da muntogna cullas soulas da gomma.

La visita da bap nun ha dürà lönch, davo üna pezza hana dit ch’el possa darcheu ir, i til han ingrazchà. El ha darcheu guardà sias s-charpas, vess vuglü dir cha quellas sajan sias, ch’el tillas pigliess jent cun sai – a la fin dals quints nu vaiva’l regalà. Ma davant quist hom feri ha’l gnü temma da far üna trida figüra, tant ch’el ha taschü. El ha dat ün pa dal cheu, ha dit adieu ed es parti.

Uschigliö visitas d’eiran raras. Minchatant üna cromarina taliana, chi’s fermaiva perfin a Carolina. Schi nu d’eira qua ningün, involaiv’la ils övs da nossas giallinas, e davo as chattaiva be plü las crouslas. Obain minchatant il ‚Bahnmeister’ Riffel, grond e majer, cun tschertas trembladinas vi d’ün ögl, ün hom solid e serius, chi gniva qua e là a baderlar cun ma mamma. El staiva lura üna tera pezza, tschantà vi da la maisa, bavond cafè, intant cha mamma faiva oura cul fier. Üna vouta (eu varà gnü 3 fin 4 ons) d’eirna rivats cun capricorns, in chabgias da lain, per tils metter aint il Parc naziunal.

Minchatant cumpariva il guardachatscha, pustüt pervi da Müller. Da Müller as savaiva ch’el d’eira ün zichin frodulader – eu pens per nudrir la famiglia. Sulvaschina d’eira avuonda, pustüt chavriöls e chamuotschs. Minchatant eir tschiervis, chi siglivan la not aint il üert e magliaivan salata ed arbaglia. Tschertüns restaivan lura là. Müller schmerdschaiva eir bos-cha, fin ch’üna jada Renold, il silvicultur da Zernez, til ha tschüf sül fat, fond davonan üna fotografia, güsta intant cha’l bös-ch crodaiva. Davo è’l gnü pro Müller, til tgnond cun ün surrier la fotografia davant il nas.

Renold, ün d’utrò, d’eira da bella preschentscha, ün hom zuond uman. Para cha da quels göets d’eiran tipics per el, perche ch’el giovaiva adüna jent cun apparats da film o da fotografar, cun raps, culla glieud, cun duonnas. El d’eira giovader da natüra, el giovaiva eir fich bain teater, a Zernez, ingio chi regnaiva blera vita da cumün. Carolina pürmassa nu d’eira ün cumün, be üna staziun da viafier. Quia d’eira be il god, il viaduct, minchatant utschels da rapina, l’orgel da man da meis bap, meis duos o trais cumpogns, ed ils trens chi’s fermaivan o chi passaivan speravia.

Cur chi gnivan da suringiò, ingio cha la lingia d’eira tuot gualiva, paraivna bod da star salda, d’eiran lura dandettamaing qua. Schi gnivan da suot sü, cumparivna cavia our dal god, gnond lura sur la punt nan. I’s dudiva la rumur eir fin aint in chasa. Eu curriva our il liber, vezzaiva casü a passar la maschina culs vaguns. Minchatant inchün faiva chau. Üna giuvna cun chavels blonds e chapütscha cotschna m’ha üna vouta büttà giò da la costa üna tschiculatta. Dis a l’inlunga n’haja spettà invan cha l’amabla persuna cumpara amo ’na jada.

Misterius d’eira il maschinist, chi staiva davantvart in sa locomotiva, guardond gualiv oura sco ün sudà da zin. Minchatant il tren passaiva be speravia cun ün tschübel sul e prolungà – i rebombaiva tras il god, sco il plont d’ün spiert turmantà. Eu pensaiva lura cha’l maschinist füss svessa quist fantom, ün chi nu chattaiva pos. O lura forsa ün striun, abitant da quista locomotiva cotschen s-chüra. Impreschiun am faiva pustüt la fatschada davant da la maschina, siond cha cun sias duos fnestras sura, üna lampa raduonda immez e duos lampas plü bass da las varts, paraiva quai bod üna fatscha umana.

Üna jada cha’l tren s’ha fermà e ch’eu d’eira güsta in vicinanza da la locomotiva, schi ha quist hom – probabel adüna il listess – guardà oura. Sia fatscha am paraiva insolita, eir il möd co ch’el d’eira incuognà in quista fnestretta, sbassond il cheu, cun üna sfranzla da chavels sül frunt. El vaiva ögls s-chürs, e cur ch’el m’ha dumandà co ch’eu n’haja nom, m’es restà il ’Kini’ aint illa gula. „Il striun!” n’haja pensà, plü co facil d’eira’l quai el. Cur cha’l tren s’ha miss in movimaint, tschüttaiva’l amo adüna giò sün mai, guardond inavo impè da guardar inavant. El surriaiva, fond chau cul man.

Ueli, Richard, Betta e Johanna d’eiran insembel cun mai ils plü pitschens da las trais famiglias. Suvent, d’instà, d’eirna a giovar sülla lingia, pel solit in vicinanza dal viaduct. Nus mettaivan guottas da ruina sül binari, per verer co cha la locomotiva tillas splattütscha. Cur chi sclingiva vi pro la staziun, savaivna chi gnarà ün tren. Nus mettaivan l’uraglia sün üna da las duos aschinas, dudivan tscherts clocs chi gnivan planet plü daspera, e lura bainbod üna rumur suorda. Nus d’eiran in schnuoglias, tadlond cun üna sguozchina, e cur cha la maschina cumpariva viasom la punt, saglivna cun ün sbrai giò pella costa, fond bod la pischa in chotschas. Eu vez amo a Johanna, sgobada cul chül nüd aint ill’erba.

Punts… Eu admir lur eleganza, pustüt lur stabilità. I sun gnüdas construidas al principi da tschel tschientiner, han dimena tschient ons e tegnan amo adüna. I dà üna plü amunt, in vicinanza da Cinuos-chel, güsta tanter duos tunnels. Cun fabrichar quella d’eiran disgrazchats dudesch homens – lavuraints esters, tuots Talians. L’armadüra da fabrica, ün’enorma massa da lainom, as vaiva dandettamaing spostada ün zich da la vart; i d’eiran sü ündesch lavuraints, i’s ha dudi ün pêr cloms… Eu m’imagin la chavorgia sumbrivainta, grippa e bos-cha, süsom forsa amo ün pa sulai, giò’l fuond rumura ün aual. Inchün cussaglia al capo da tour be subit ils homens sün terrain sgür, ma quel, eir el Talian, pretenda chi manca be plü üna trama da support aint immez. Siond cha ningün nun ha il curaschi da s’ardüer sülla puntinada, cumonda’l da far quai a seis figl da 14 ons. Quel esitescha, ma cur cha’l vegl as rabgiainta, schi piglia’l la trama sülla spadla e chamina planin sur las assas via. Probabelmaing regna quietezza, intant cha giò’l fuond rumura l’aual; ma inaquella ün scruosch trid, la barricada cumainza a s’inclinar e crouda cun ün enorm sfrattamöz aint illa chavorgia. Lura darcheu silenzi… Pro l’entrada dad ün dals duos tunnels as vezza aint il spelm üna platta da marmel, culs noms dals disgrazchats. Eir il nom dal capo-fabrica, schabain cha quel nu d’eira crodà a mort cun tschels, ma el vaiva fat suicidi amo la saira da quel di.

Eu vegn ün zich per quai d’intuorn, guardond via sün tschella spuonda da la val. Là esa bod be prada e pas-ch. D’alchvarts ün bain pauril, da la vart via ün prümaran. Sül stradun, chi maina cun stortas sü vers Brail, as vezza a passar autos, sainza rumur, sco ün film müt.

Ün mumaint suna sül viaduct. El es sco dit fich ot, giosom as movainta ün aual tras crappa e sablun, ün aual da pac, ma la chavorgia resuna d’ün leiv rebomb monoton. Sainza quista balüstrada da fier pudessa far sturnizi. I’ns dschaivan adüna: „Nu giarai sülla punt!“ Ün bel di d’eira listess qua, cun Ueli, la tentaziun sarà statta massa gronda. Nus vezzaivan la profuondità, ils pilasters, dal rest nu capitaiva inguotta, i nu gniva neir ingün tren. Lura vaina cumanzà a büttar giò crappa – sül binari d’eira crappa avuonda, craps plü gronds co noss mans. Nus provaivan da tocker l’aual, quai chi cun quist’otezza nu d’eira facil. Davo guardaivna chenün crap chi rivess giò il prüm, meis o seis; lapro tuots duos sgobats sur la stanga bassa da la balüstrada, guardond suringiò. Da sturnizi gnanc’idea. Nus nu dudivan ne il tren chi cumpariva da suotsü, ne a mia mamma chi gniva planin davonan. Eu sa be plü co ch’ella ans ha tschüfs e portats davent, currind sur la punt via, intant cha la locomotiva nu finiva da dar tschüvels. Viasom è’la sguinchida da la vart, es crodada cun nus aint ill’erba, ans tgnond culla bratscha, fin cha’l tren d’eira passà.

Quella saira, cur ch’ella m’ha miss in let, ha’la provà da’m muossar ün’uraziun d’ingrazchamaint. Natüral ch’eu savaiva fingià meis „Eu sun pitschnet, meis cour es net…” Quist’uraziun quia d’eira plü persunala, adattada a la situaziun. Ella am dschaiva cha’l char Segner ans haja salvats. Forsa d’eira vaira, chi sa. Natüralmaing nu s’esa mai sgür, i nu dà garanzias, ma iminchacas cha in alch möd as gniva protet, uschigliö nu’s füssa plü qua, protet dal char Segner o da la furtüna o dals genituors, chi sun oramai morts daspö lönch. Conturas trapassadas eir els. E nus chi provain da far renascher mumaints d’üna jà, almain sumbrivas da mumaints. Per exaimpel la lampa da petroli sur la maisa, tschainas cun glüm balchada. I’s d’eira adüsà. Minchatant, schi paraiva massa s-chür, lura bap impizzaiva sia glüm da carbid, e sün quai gniva subit plü cler. I’s derasaiva ün’odur penetranta, ch’eu vaiva jent. Pür alch ons plü tard ans hana installà la glüm electrica. Cur cha’ls montörs vaivan glivrà la lavur e ch’inchün dals uffants ha pudü stordscher la clavella, haja dat ün sbrai d’entusiassem. La stüva, il piertan, la chadafö – tuot sco transmüdà! Ma üna saira cha bap nu d’eira qua e cha nus tschnaivan sulets cun mamma, es ella statta sü, ha stüz la glüm electrica ed impizzà la lampa da petroli, tant cha nus d’eiran darcheu aint il mez s-chür. Cur cha nus vain vuglü savair perche, ha’la respus cha nus stopchan spargnar curraint electric.

O lura il bügliet suot nossa chasa, chi dschela minch’inviern, il sbarbuogliöz suord, il curius giovöz da l’aua suot il glatsch.

Meis dalet vi d’ün chan, ün bless appenzellais, chi’ns han regalà cuntschaints da Sent; ma il chan as lascha increscher, davo trais dis as fa’l davent e tuorna a chasa, 40 kilometers giò per val, fin a Sent. Siond cha la famiglia nun es a chasa, s’algorda’l probabelmaing dal prümaran e capita lura bainbod sü Mot San Peder, ingio chi sun landervia a far aint il fain da munt.

Eu pens a Val Verda, üna mezz’ura dadaint Carolina, ingio cha nus giain d’instà a perchürar las chavras – circa 20 chavras e bod uschè blers pasters e pasturettas. Per dir la vardà nu perchüraina; nus passantain il temp giovond e fond lungas marendas, intant cha las chavras as fan planet davent, sü vers la muntogna, tscherchond l’ajer frais-ch e l’erba plü savurusa, furtünadas dad ir ramplignond per las palingornas, sco la chavretta da Monsieur Seguin. Üna jada nu tillas chattaina plü, i sun svanidas sü sur il god o sur il Muot sainza Bön. La saira tuornaina a chasa sainza bes-chas. Lura il bun Müller, ün sco’l pan, va a tscherchar culla linterna e tillas maina a chasa vers mezzanot.

Amabiltà dals Müllers. Dudesch uffants. Culs genituors discuorrna dialect da la Val dal Rain sangallais, tanter dad els e cun nus rumantsch da Zernez. Lur chasa es stachida, cun ajer ün pa stit; in chadafö üna maisa lunga, ingio chi nun es però plazza per tuots, ma els sun adüsats da viver insembel. Suvent ils pitschens ston spettar fin ch’ün pêr gronds han mangià e chi ha dat lö. Ils frars gronds sunan insembel musica da bal, d’instà suvent eir davant chasa, tant chi rebomba la saira nan dal god. Minchatant piglia lura bap seis orgel e va sü a tils far cumpagnia.

Lur instinct da famiglia. Per exaimpel Paul, chi decida, sco mattatsch, da pajar ils debits da butia e dal furner. El es güsta our d’scoula, ün mat da 15 ons, ed el surpiglia in aigna iniziativa accords da laina, cun duos o trais agüdonts, el schaschina instancabel da la daman a la saira, el spargna mincha tschincher e’s metta lura a pajar ils quints, ün davo tschel, fin cha ün bel di tuot es liquidà.

Eu pens als utschels da rapina, chi fan lur rudès sur nossas chasas, arsantats per nossas giallinas – sprers grischs brünaints, cun alas largias, minchatant lur sbrai rac. Fintant chi vezzan glieud, stana casü, ma scha las giallinas sun sulettas, svoulna giò, fond la finida ad üna dad ellas. Davo as chatta be plü las pennas. Cur chi’s vezza sprers o usturs, schi Koch (blers dischan Kochin) va aint in chasa per ün clap pistola, mira in ot e tira sü ün pêr tuns. Eu nu savess sch’el ha mâ toc. Iminchacas cha’ls utschels svanischan, ma i tuornan lura darcheu. Plü co facil as varana adüsats vi da quist tunöz.

Ün sprer s’ha büttà sün üna da nossas pulas, a mezdi, intant cha nus eschan vi dal giantar. Bap cuorra sün chombra per seis schluppet da chatscha e tira our da fnestra; displaschaivelmaing tocca’l la giallina, intant cha l’utschè s’allontana cun grondas battüdas d’ala. Ün’otra giallina es svanida, e da quella nu chattaina gnanca las pennas. Mamma es trista, siond cha quai d’eira üna da nossas megldras ovadras. Ma ün bel di, intant ch’ella picha sü roba a süar, cumpara la giallina sü dal god, cluotschond, accumpagnada d’üna intera marmaglia da pulschins.

Minchatant as vezzaiva eir aglias o giruns, utschels amo ün toc plü gronds co’ls sprers. Eir els faivan pazchaintamaing lur rinchs sur Carolina, suvent la saira davo il tramunt dal sulai, cur cha nus vaivan fingià sumbriva, intant ch’els d’eiran casü in üna glüschur cotschnainta. I giraivan lunghezzas in rudè, bod sainza mover las alas.

Eu pens a Rudolf Grass, il fotograf da Zernez, chi’ns ha fotografà quia davant chasa. La fotografia possedaina amo adüna. A mai, il pitschen, vaivna miss in sez sün üna maisetta, meis fradgliuns in pè intuorn mai, bain ragolats, petnats, ils duos frars culs lismers d’indumengias, la sour cun duos tratschoulas chi stan bod gualiv oura. Als fradgliuns as cugnuschessa sainza difficultà, lur fisionomias d’eiran fingià evidaintas; a mai svess probabelmaing amo brich – ün canipel da duos ons e mez, üna fatschetta lomma ed amo segnada da sömmi, üna chavlüra chi riva fin süllas spadlas – eu iminchacas nu gniss süll’idea cha quai füss eu svessa. Nos il plü giuven, naschü pür alch ons plü tard, manca quia natüralmaing, intant cha oramai ha’l vivü sia vita ed es fingià mort, sco eir ils trais oters fradgliuns. Puchà chi mancan quia ils genituors. Füss stat üna pussibiltà dad esser üna jà tuots insembel sün ün purtret. Ma bap varà lavurà sülla lingia o in seis tunnels, mamma sarà statta qua daspera, a verer co cha Grass drizza l’apparat e fa la fotografia. A sai svessa nu pensaivna.

Cur ch’eu vaiva tschinch ons, dal 1933, vaina bandunà Carolina, vers la fin d’avrigl. I d’eira darcheu gnü ün pa naiv, ün pêr bilocs giaivan amo in faira. Eu vaiva surgni da cumplion s-charpas nouvas, cun ün’odur da müravaglia. Dal rest, l’on 1933, ün datum da noscha fama. Be cha cun tschinch ons nu’s savaiva amo inguotta d’istorgia mundiala, nus vivaivan d’ün di a tschel sainza imnatscha, nus vaivan avuonda da mangiar, nun eschan mai gnüts s-chatschats, nus nu vain stuvü mütschir. Nus vain eir gnü temp avuonda da pakettar aint nossa roba. Cur cha tuot d’eira davent e cha nus vain serrà quia la porta, s’haja dudi co chi rebomba dadaint. Mia sour ed eu d’eiran restats sco ultims pro mamma. Eu nu sa perche ch’ella, esitond ün mumaintin, ha drivi amo’na jada ed ha guardà aint il piertan ins-chüri.

Intant sun passats ons ed ons, otra glieud es gnüda e darcheu partida. Uossa la chasa – sco eir quella daspera, es vöda ed abandunada, üschs ed uschöls serrats. Puchà chi nu’s po verer tras quista fnestra aint in stüva, o tras quella aint in chadafö; quai füss ün sguard fügitiv aint il spazi misterius dal passà. Serrada es eir la pitschna stalla qua daspera, ingio cha nus vaivan las chavras. I vaivan nom: Chamuotscha, Strala, Brüna, la Toggenburgra e Hedi. Hedi, sainza cornas, d’eira tuot alba, ed a mai paraiva adüna ch’ella savura da lat; vi da l’üver vaiv’la taccalins s-chürs.

I dà algordanzas chi tuornan cun üna tscherta regularità, otras chi’s zoppan ons a l’inlunga e chi cumparan lura dandettamaing, inaspettadas, sco nossa giatta culs ögls verds, chi d’eira statta svanida üna stà intera e lura tuornada ün di avant la prüma naiv.

Qua sü passa uossa ün tren, sainz’as fermar. I’s vezza ün zich culur da la locomotiva, ils tets dals vaguns. La scarpada balcha la rumur. Il god qua d’intuorn es amo tuot verd, las manzinas amo plainas, las chaplinas büttan sumbrivas nan pella costa. Vi dal tschêl ün pêr nüvlas albas.

Cha qualchosa d’eira üna jada e chi nun es plü, quai ans para minchatant curius. I nu’s fa be na adüna surasèn, perche cha’l temp ans schmütscha silenzius, e perche cha quai es seis vegl möd, da’ns schmütschir.

II   Ils chaprizis da mamma

Adüna darcheu la dumonda: fin ingio tendscha inavo nossa memoria, quist dun müravglius da far renascher mumaints dalönch innan passats? Memoria: bler as varà fixà fingià in nossa prüma infanzia, scha eir be leivin. Minchatant ans dumandaina, scha quist o tschel evenimaint saja effectivamaing algordanza o forsa be imaginaziun. Per exaimpel sch’eu am vez in meis lettin, cha l’üsch as driva e cha mamma vain vers mai, lomma sco üna sumbriva, ch’ella as sgoba e tavella cun mai; be cha là, in meis stadi pre-lingual nu varaja inclet oter co ün murmuri amiaivel.

Eu sun bod sgür cha mia memoria tendscha inavo fin sün meis prüm on da vita. Eu vez per exaimpel co ch’ella vain aint dad üsch, as ferma e dà üna risada; co ch’ella cloma als duos fradgliuns plü gronds, co cha quels cumparan sün üsch e’s mettan eir els a rier. Alch motiv varana gnü.

Quai sto esser stat amo a Carolina, avdanza da meis prüms tschinch ons, chi’m varà in alch möd segnà cun seis muond solitari. Schi’s savess quant cha lös ed ambiaints laschan inavo in nos intern! Fingià la mamma d’eira ün ambiaint. Eu vez co ch’ella, cur cha tschels sun davent, am piglia giò da let, va cun mai in stüva e lura vi pro’l spejel. Per ella faquint ün ritus allegraivel, intant ch’eu svess nu n’ha jent il spejel; eu guard da tschella vart o zop la fatscha cul man. Davo sta’la cun mai pro la fnestra; coura as vezza la naiv, bos-cha cun plümatschs albs, tuot tenor vain güsta ün tren, as ferma e va inavant. Lura darcheu il silenzi.

Eu sun amo in chamischa da not, ella svessa in schocca suot e na petnada. Ella as lascha peida, chamina cun mai vi e nan; sch’eu n’ha peis fraids, am mett’la sün üna sopcha, as tschainta davant mai e piglia meis peis, per tils s-chodar, tanter las chommas. Ma quai nu’m plascha, id es alch chi s’oppuona, tant ferm ch’eu bram uschigliö dad esser pro ella. In let per exaimpel suna furtünà da durmir dasper ella e da sentir amo aint il sön sia vicinanza. Eu sun malcuntaint sch’eu am sdruagl la daman e chi’d es lura qua, impè dad ella, mia sour o ün dals frars. Müdadas da let dürant la not, quai capita minchatant, per exaimpel sch’ün da quels plü gronds vain our da seis cuz e’s sfua aint pro ella, e ch’ella nu til voul lura s-chatschar. Be cha per trais esa massa pac lö, uschè ch’ella, apaina cha’l nouv vaschin s’ha indurmanzà, va a durmir inavant in quel let chi’d es gnü liber.

Avant cha Johann, nos plü giuven, es gnü sül muond, n’haja giodü abundant ot ons il privilegi dal pulschin pitschen. Quai pudess esser il motiv d’üna ferma relaziun materna. Eu’m dumond eir scha our da quista relaziun nu s’hajan sviluppadas qualitats chi’s nomna uschigliö ereditarias – in meis, respectivamaing in nos cas, üna tscherta pesantezza, anim variabel, müdamaint tanter sen da cumpagnia e bsögn da suldüna, suvent allergias cunter dis da festa, stanglantüms la daman e alertezza la saira. Tuot tenor perfin tschertas deblezzas da cour pro bischa o favuogn…

Sch’ella giaiva in viadi, am pigliaiv’la adüna cun sai, e là d’eira bod üna tradiziun cha nus manchantaivan il prüm tren. Eu nu sa sch’ella nu d’eira buna da guardar süll’ura, obain sch’ella vaiva in sai ün’aversiun cunter uras ed uraris. Tuot tenor savaiv’la fingià ouravant cha nus perdaran il prüm tren. Ella vaiva seis agen ritem, pustüt üna tscherta letargia da la daman, ma as sentiva lura individualista avuonda per nun as laschar sforzar da ningün. Üna directura d’hotel a San Galla, üna Tudaischa, ingio ch’ella d’eira statta da giuvna in servezzan, tilla vaiva para dit: „Du hast einen Kopf, und der gehört dir!”

Noss viadis vaivan lö pustüt la dumengia. Minchatant giaivna a Sent pro sia sour giuvna Hermina. Scha nus nu vaivan pers il prüm tren, lura spettaiva a Scuol l’auto da posta, chi’ns manaiva tras il cumün e lura fond stortas sü pella muntogna. Davovart as vezzaiva üna nüvla da puolvra, la via passaiva tanter bos-cha. Scha’l tet da l’auto d’eira avert, schmütschivan suravia curunas da föglia… Ma scha nus vaivan tschüf pür il seguond tren, lura d’eira dad ir a pè, üna lunga chaminada; il prüm giò da la staziun, lura tras tuot il cumün da Scuol cun hotels e vaidrinas, e cur cha nus d’eiran aintasom, schi mamma dschaiva: „Uossa vaina bod fingià la mità.” Eu nu cuntradiva, schabain chi nu d’eira vaira. Ün toc sur il cumün d’eira üna funtana d’aua minerala. I’s stuvaiva schmachar sün ün chüern movibel, lura l’aua gniva. I’m paraiva pac da bun, ma eu bavaiva listess, siond cha aua minerala nu daiva mincha di, ed in plü, dschaiva mamma, svagliaiva quella l’appetit per il grondius giantar chi’ns spettaiva sü Sent. E lura darcheu chaminar amunt, cul sulai d’instà, stortas invia ed innan, la via be puolvra, da las varts frus-chers dad assenz, cuas d’besch, charduns, musica da grigls ed silips. Ella am tgnaiva pel man, am stuvaiva trar e far curaschi. Sülla spuonda as vezzaiva il cumün, üna culissa cumpacta da chasas aint il tschêl blau, ma amo dalöntsch davent. I’s vezzaiva il clucher lungaint, i’s dudiva üna sunasoncha. „Vezzast”, dschaiv’la, „uossa as doda fingià ils sains.” Da temp in temp üna posa, ella pigliaiva seis fazöl da nas, til bognond cun spüda, am puliva alch guinchel da la fatscha.

Ma nos arriv a Sent, ils paraints, la ceremonia da bivgnaint ed il grondius giantar da tanta Hermina – quai es davent, invlidà, sco scha nus nu füssan mai rivats a Sent. I resta be mamma, il viadi e la via chi nu piglia fin.

Eu pens a quellas dumengias cun ella, al bruozzel ch’ella traiva cun sai, ed eu’m dumond scha quai d’eira fingià il listess cumpogn sco quel chi scriva sü quistas reminiscenzas e chi prouva da s’algordar.

Ella am pigliaiva sco dit adüna cun sai. Prüma nu sarà stat ningün a chasa per am perchürar, seguonda d’eira forsa uschena, cha mia cumpagnia tilla daiva üna tscherta sgürezza. Ella d’eira bainschi üna ferma persunalità, ma forsa cha sün viadis plü lungs resentiv’la listess üna tscherta tmüchezza e d’eira lura cuntainta da’s pudair tgnair vi da seis pitschen. Cuoira per exaimpel, quai d’eira fingià lontan, quella vouta amo ün viadi da quatter uras. A Cuoira staivan ils genituors da bap, in plü mimm’Anna (ils da Sent dschaivan ninn’Onna) e seis hom Heiri Deininger, meis padrin. A Bever d’eira da müdar tren, e pac davo as svaniva in ün tunnel lunghezzas; e cur chi’s gniva oura da tschella vart, am paraiva cha qualchosa vess müdà. Il prüm eir quia amo bos-cha e grippa; ma bainbod il tren giaiva fond stortas giò vers vals plü amablas, e quellas – intant cha pro nus d’eira per part amo naiv – ans gnivan incunter cun pradaria fingià verda. Ed amo plü aval d’eira bos-cha in flur, minchatant tuot alba, cha mamma nu finiva da’s schmüravgliar.

Curius, davo cha nus d’eiran its uras a l’inlunga vers vest, mütschiva uossa il tren darcheu inavo, vers ost. Eu vaiva bod temma cha in quista direcziun pudessna inaspettadamaing darcheu rivar a chasa.

In la chasa da nona Berta am gniva incunter üna odur cuntschainta, in fuond plüssas oduors cumbinadas: giosom ün’odur da chadafö d’altschiva, lura sü da s-chala tschaira da fuond, plü amunt platta da gas, e là d’eirna fingià pro nona Berta. Nus entraivan sainza sclingir, perche ch’ella d’eira düra d’uraglia e nu vess inamöd gnanca dudi. Davo l’üsch cun vaider as vezzaiva sia siluetta. Mamma cloccaiva duos jadas, driviva lura be planin, spettond ch’ella as volva, per nu tilla sculozzar. Cun nona Berta d’eira da discuorrer dadot. I’m paraiva lura curius ch’eir ella svessa discurriva dadotezzas, sco scha tuots füssan mez suords. Cur ch’ella d’eira tschantada, tgnaiv’la cunter l’uraglia üna spezcha da corn cun sboccadüra schlargiada, e cun quel dudiv’la ün pa meglder.

Al cuntrari da tuot ils paraints d’eira ella blonda e sblacha, dal rest eir l’unica catolica in nossa famiglia. Ün’otra singularità da nona, e quai na be üna pitschna: Ella vaiva visiuns! Meis genituors as dumandaivan scha quai pudess gnir da sia suordità. Ma l’hom da nona Berta, bazegner Andri, schaiva da na, perche cha visiuns vaiv’la para gnü eir fingià avant co perder l’udida; el d’eira persvasischem cha quai haja da chefar cun sia cretta catolica e sia religiusità – ch’ella pensa massa bler a tschel muond ed als morts, e quels gnivan lura apunta, bain cler. Qua e là, tuot tenor dürant il past, pustüt scha ningün nu discurriva cun ella, pudaiva capitar ch’ella, spaventada, tschütta aint il vöd, scuttond: „Guarda! Guarda là! Vaivat vis?“ Tuot düraiva be ün pêr secundas, lura d’eira passà. Davo paraiv’la amo plü sblacha co uschigliö. Ella vaiva vis co ch’inchün gniva aint dad üsch, tscherchaiva alch aint il büfè e svaniva lura tras il mür. Ella nu gniva mai da cugnuoscher chi chi füss, ma ella pensaiva chi sarà bain sia figlia Chatrina, morta cun 24 ons. “Mia noscha conscienza“, dschaiv’la. Quella jà cha sa figlia d’eira in let culla puoncha, tilla vaiv’la laschada fliar da tschella figlia, e nu d’eira là gnanca la not ch’ella es morta. Perquai, dschaiv’la, vaiv’la uossa sias appariziuns, ch’ella sentiva a gnir fingià üna pezza ouravant. Minchatant, sch’ella s’agitaiva e fixaiv’aint il vöd, schi bazegner, dozond il cheu da seis plat, dumondaiva tuot quiet: „Vain’la darcheu?“

Bazegner d’eira ün homatsch grond e ferm, da manster manual, mezier e taglialaina. Pro el n’haja vis per la prüma jada ün grammofon. El m’ha fat gnir in stüva, ha drivi ün coffaret, ha tut our d’üna busta üna platta naira glüschainta, cun sfessinas circularas, tilla mettond sün ün plat raduond da l’apparat, ha movantà üna manvella, il plat ha cumanzà ad ir intuorn, lura ha’l sbassà ün s-cherp da metal cun üna guoglina fina sülla platta; ün mumaint s’haja dudi be ün sgraflöz, ma lura musica – la listessa musica ch’eu cugnuschaiva da chasa, cur cha bap sunaiva culs Müllers; ma quia gniv’la our da quist coffaret. Eu d’eira schmort, bazegner am guardaiva cun fatscha importanta, sco inchün chi sa striunar. „Vezzast?” dschaiva’l. „Dodast la clarinetta, il gïun? E l’orgel da man – quai es teis bap! Quels sun uossa aintaquia!” Eu d’eira schmüravglià, am dumandond co mâ cha’ls homens vaivan aintaqua lö avuonda e chi sunaivan amo uschè da buna glüna, sco scha nöglia nu füss. Ma bainbod, intant cha la platta nu finiva dad ir intuorn, n’haja acceptà il fenomen sco alch tuottafat natüral. Eu m’imaginaiva cha bap e’ls Müllers füssan dvantats be pitschnins, sezzond aintaquia tuot pachific. A la fin tuot d’eira pussibel.

Cur cha la musica es statta a fin e chi’s dudiva darcheu a sgraflar, ha bazegner vout la platta da tschella vart, lura esa darcheu gnü musica, e quista jada s’haja cugnuschü amo meglder l’orgel da bap.

Il di davo vessa jent tadlà amo’na jada, ma a mezdi bazegner paraiva da noscha glüna, e la saira vaina spettà invan ch’el gnia a tschaina. Nona Berta d’eira malcuntainta. A la fin vaina mangià sulets. Davo es rivada üna da mias cusdrinas, üna figlia da pin Jachen. Nona tilla ha subit tramissa vi pro üna tscherta ustaria dal Welschdörfli, a verer scha’l „Neni“ füss là. La cusdrina s’ha fatta davent, es currüda giò da s-chala, e davo paca pezza è’la tuornada sco ün vent, tuot our d’flà. Ch’el saja propa là, ha’la dit, e chi’s doda sia vusch fin our sün via. Nona ha dit ch’ella dessa ir a clomar a sia mamma, la cusdrina es darcheu svanida, ün pa plü tard suna rivadas in duos. Üna pezza esa gnü discutà. Mamma ha dit ch’ella giaja svessa per bazegner, ch’ella nun haja temma, ma nona e la tanta han scusglià. La tanta ha dit: „Il meglder esa cha vus pakettaivat be subit vossa roba e gnivat pro mai.“ Quai vaina lura fat, vain tut cumgià da nona Berta. Mamma ha amo impromiss, discurrind dadot in si’uraglia, ch’ella tuornarà, ma nona ha dit cha quai nu fetscha dabsögn, ch’ella saja adüsada.

Nus vain müdà quartier, vain bandunà la chasa, chaminond cun nos bagagl tras vias iglüminadas. D’alchvarts hana muossà ün’ustaria averta, ingio chi’s dudiva effectivamaing canera. Bainbod eschna rivats pro la tanta. I’ns han dat amo alch frütta, eu n’ha quintà a pin Jachen dal grammofon da bazegner. Davo m’hana miss a cuz, e quai aint il listess let sco mia cusdrina. Quella d’eira furtünada da l’evenimaint e traplignaiva dal dalet cullas chommas.

Ons plü tard suna gnü a savair cha mamma, intant ch’eu durmiva, d’eira listess ida al Welschdörfli e vaiva manà a chasa a bazegner, dimena a seis sör, e ch’ella vaiva lura spettà là, fin ch’el vaiva bavü üna cuppina cafè nair e d’eira i a cuz.

Nos plü lung viadi ans ha manà a l’ester, voul dir our il Liechtenstein, be cha quella jada saraja stat amo ün pa plü pitschen. Paraints nu vaivna a Vaduz, ma là ils daintists d’eiran plü bunmarchats co in noss contuorns, e siond cha mamma vaiva bigliet d’impiegats, as pudaiv’la spargnar cul lung viadi ün pêr francs. Eu svessa viagiaiva amo gratis. Forsa cha nus saran rivats oura vers mezdi. In üna pastizaria vaina cumprà ün pêr pastas, davo eschna its oura sülla prada, ans vain tschantats dasper üna saiv e vain fat marenda. Eu craj chi d’eira prümavaira, in l’algordanza am para da verer fluors d’cicoria, ün tröppet bescha chi va pasculond, giosom la val ün flüm, sü sur la grippa ün imposant chastè. I’s dudiva a sunar sains.

Davo nos giantar ha mamma bognà seis fazöl e m’ha puli la bocca. Ella s’ha pozzada cunter la saiv, eu d’eira giaschantà dasper ella, cul cheu sün seis vainter. La daman vaivna stuvü star sü bod, uossa ans pigliaiva il sön. Ma davo üna pezza ha ella dat üna squassada, es saglida in pè, ha strat in pè eir a mai, para chi d’eira da far prescha. Nus eschan currüts vers il cumün, ella am traiva davo sai, üna jada suna i in vainter, lura m’ha’la tut sün bratsch e portà ün bun toc. Finalmaing la chasa dal daintist, chi d’eira güsta dasper la pastizaria. Dürant seis trattamaint n’haja durmi in üna chombra cun tapetas cotschen rösa. Eu nu m’algord co chi’m vaivan miss là in let, unicamaing co ch’eu am n’ha sdruaglià: üna giuvna cun scussal alb gniva surriond vers mai, m’ha dit alch per tudais-ch, m’ha tut sün bratsch, bandunond la chombra. Giosom s-chala spettaiva mamma.

A San Murezzan staiva tant’Ottilia, sia sour plü veglia. San Murezzan d’eira fingià üna cità, cun stabilimaints sco chastels, cun tuors e lobgias, plazzals cotschens, ingio cha duonnas ed homens vestits ad alb giovaivan cun ballas; vias asfaltadas, butias, vaidrinas da cucogna stachidas cun frütta, tuortas e robas da tschiculatta. Süllas vias autos e camiuns, minchatant charrozzas e chavals cun püschels e sunaglieras. Differents am paraivan eir ils umans, forsa gnanca noschs, ma i nu salüdaivan. Davant ils hotels qua e là ün hom cun mandura e büttels chi glüschivan. „Quia nu sana rumantsch”, dschaiva mamma. I’s dudiva tudais-ch e talian, eir tschantschas incuntschaintas, i’s vezzaiva persunas d’aspet nöbel, lur möd da chaminar plü quiet, sco schi vessan peida sainza fin, tschertüns eir da quai sönolents, fatschas plü glischas, ögliers da sulai, mantels da pel, chapütschas sgiagliadas. E lura duonnas cun lefs cotschens sco’l sang. Ellas tgnaivan lur boccas ün pa inavant, sco per tillas spordscher al sulai – perfin da quellas veglias, ingio cha’l cotschen faiva ün curius cuntrast cul grisch da lur vista sblacha.

Sün ün banc, in ün parc dasper la via, d’eira tschantada üna giuvna, dasper ella ün signur plü vegl, chi tilla glischaiva ils chavels; quella paraiva d’avair culuri na be ils lefs, ma eir la fatscha, tschagls nairs e survaschellas sco’l charbun, tant cha tilla vezzond n’haja il prüm cret ch’ella porta üna mascra. Ella d’eira visibelmaing trista, il signur plü vegl paraiva da tilla cuffortar. Ma inaquella varà’la badà ch’eu tilla spüffaiva, ha muossà cul daint vers mai ed ha stuvü rier.

Mamma am traiva inavant. Ün pêr scolars gnivan fond sbragizi, ün dad els ha büttà sa tas-cha da scoula immezza via. I’s dudiva sunöz da sains, lura dandettamaing la rumur d’ün eroplan, be güsta sur ils tets via.

Rivats sülla plazza centrala, n’haja vis alch zuond singular: ün tschert barba Gisep (ch’eu nu cugnuschaiva) d’eira pulizist e vaiva da reglar il trafic. Mamma ha dit: „Guarda là via – quai es barba Gisep!“ El staiva, grond e schlass, in unifuorma e cun manetschas albas, sün ün podium, as volvond invia ed innan, fond gesticulaziuns cun mans e bratscha; intuorn el il travasch dad autos, velos e töfs; a tschertüns faiva’l segn da spettar, ad oters segn da gnir, el tils spediva a schnestra ed a dretta, amunt o aval, giò da la via maistra obain sü d’üna giassa. Eu d’eira schmüravglià: Co diavel savaiva quel be precis ingio cha tuot quists veiculs vaivan dad ir? O decidaiva’l svessa? Iminchacas tuots til faivan per cumond.

Tant’Ottilia e pin Linard staivan süsom cumün. Our da fnestra as vezzaiva ils tets da chasas ed hotels, chamins, terrassas, d’alchvarts üna cupla, d’alchvarts ün clucher tort. E giosom, suot la viafier, glüschiva il lai blauaint, cun ün pêr barchas da vela. Però quai chi’m plaschaiva il plü bain pro tant’Ottilia, d’eira la tualetta (nus nu vaivan ningüna a chasa), ün local lungaint, mez s-chür, cun üna tscherta odur da chaltschina. Vi da l’üsch d’eira pichà sü ün chartun culuri, purtret d’ün sfarfat cun lantinas e gniffa riantada. Quist cumpogn am plaschaiva, e mincha jada ch’eu gniv’aint, trond cun la chadaina l’aua dal secret, am surriaiva’l amo adüna.

La saira, giond cun mamma a la staziun, am dumandaiva schi’s vezzess darcheu la bella giuvna culla fatscha culurida. I’m tantaiva da tilla verer amo’na jada; ma il banket d’eira uossa abandunà.

Üna jada d’eira mamma ida a Turich, eir bap d’eira davent, nus uffants sulets a chasa. La saira sül far not cloma Betta aint da lobgia, cha nus dessan subit gnir oura. Coura vaiva mamma sias fluors, tanter oter ün cactus, e quel vaiva güsta cumanzà a flurir. Our da la taja spinusa sortiva üna flur talmaing alba, chi’s vezzaiva amo aint il s-chür. Quella flur vaiva mamma spettà daspö ons, uossa d’eir’la qua. Id ans paraiva be da verer co ch’ella crescha – üna umbrella da föglias, il prüm drizzada sü, lura as sbassond da l’agen pais.

Dürant la tschaina giaivna adüna oura a verer. Vers las desch vaiv’la surgni sia plaina grondezza, pendond uossa sur la spuonda giò. Grondius d’eira pustüt quist alb, cler sco naiv frais-cha. Betta ha dit: „Che puchà cha mamma nun es quia! Nu’s pudessa ir vi pro’l vaschin a telefonar – almain per ch’ella sapcha?“

„Quai nu va”, ha dit Adrian; „sch’ella vain a savair, nu po’la gnanca durmir.“

Sün quai Tom: „Ma daman tuorn’la, lura vezzarà’la.“ „Schi, lura vezzarà’la, ma daman saraja fingià sfluri – quai chi’d es uschè bel, nu düra lönch.“

El vaiva radschun. Cur cha mamma es tuornada, d’eira la flur mez spassida, seis alb fingià da quai jelguaint. Ella guardaiva, dischillusa, tuornaiva in chadafö, davo d’eir’la darcheu coura. Ella dschaiva: „Forsa vessat stuvü metter giò’n schler, ingio chi’d es plü s-chür. Il sulai nu til ha fat bain.”

Betta cuffortaiva: „Quel flurischa garanti darcheu üna jada.”

„Mah, quai po dürar amo ons, e chi sa scha nus saran lura amo quia.”